उपसर्ग की परिभाषा :- जो किसी शब्द से पहले जुड़कर उसके अर्थ में परिवर्तन या विशेषता ला देते हैं, उन्हें उपसर्ग कहते हैं |
| उपसर्ग | अर्थ | उदाहरण |
|---|---|---|
| अप | बुरा, गलत | अपमान, अपशब्द, अपकार, अपयश, अपशकुन, अपहरण, अपव्यय, अपकीर्ति |
| अव | नीचे, हीन, बुरा | अवकाश, अवतार, अवगुण, अवनति |
| अति | बहुत अधिक | अत्यंत, अत्याचार, अत्यधिक, अतिरिक्त |
| अधि | अधिक, बड़ा, ऊपर | अधिकार, अध्यक्ष, अधिपति, अधिकारी |
| अभि | चारों ओर, सामने | अभिमान, अभिलाषा, अभिनय, अभिनेता, अभिव्यक्ति, अभ्यागत, अभियोग, अभिप्राय, अभिज्ञान, अभिनव |
| अनु | पीछे, बाद में, समान | अनुशासन, अनुकूल, अनुरूप, अनुराग, अनुदेश, अनुज, अनुचर, अनुगमन, अनुकम्पा, अनुमान, अनुसार |
| आ | तक, पूर्ण | आजीवन, आमरण, आगमन, आजन्म, आदेश, आस्वादन, आरक्षण, आदान, आक्रमण |
| उत | ऊँचा, ऊपर | उत्थान, उत्तम, उद्घाटन, उत्कर्ष |
| दूर | बुरा, कठिन | दुर्घटना, दुर्गुण, दुर्बल, दुर्दशा |
| निर | बिना, रहित | निराशा, निर्भय, निर्धन, निर्जन, निर्माण, निर्लज, निर्माण, निर्दोष, निरापद |
| परा | विपरीत, पीछे | पराजय, पराक्रम, पराधीन, पराभव |
| परि | चारों ओर, अधिकता | परिणाम, परिक्रमा, परिचय, परिश्रम, परिपूर्ण, परिमल, परिमाप, परित, परिशिष्ट, परिणय, परिच्छेद |
| प्र | आगे, अधिक | प्रचार, प्रगति, प्रबल, प्रयत्न, प्रत्येक, प्रदेश, प्रखर, प्रकाश, प्रभाव, प्रसार |
| प्रति | हर | प्रत्येक, प्रत्युपकार, प्रतिशोध, प्रतिक्रिया, प्रतिदिन, प्रतिकूल |
| वि | विशेष, भिन्न, बिना | विज्ञान, विराम, विवाद, वियोग, विजय, विनय, विदेश, विपक्ष, विफल, विशेष, विचित्र, विकार, विचार |
| सम | अच्छा, पूर्णता, अधिकार | सम्मान, संपूर्ण, संबंध, संवाद, सन्यासी, संयम, संशय |
| सु | शुभ, अच्छा | सुमन, सुपुत्र, सुशील, सुपात्र, सुयश, सुदेश, सुकर्म, सुमति, सुशिक्षित, सुमधुर, सुलभ, सुगम, सुयोग्य |
| उपसर्ग | अर्थ | उदाहरण |
|---|---|---|
| अध | आधा | अधखिला, अधकचरा, अधपका, अधसुना, अधमरा, अधजला |
| अ / अन | अभाव, निषेध | अजर, अचूक, अनमोल, अनजान |
| औ | बुरा | औघड़, औघट, औतार, औज़ार, औसर, औगुन |
| उ | अभाव | उऋण |
| उन | एक कम | उनतीस, उनचास, उन्नीस, उनसठ, उनहत्तर, उनसठ |
| क/ कु | बुरा | कुचाल, कुटिल, कमाल |
| चौ | चौर | चौराहा, चौपाया, चौसर, चौकोर, चौमासा, चौगुना, चौकन्ना |
| जन | अभाव | अनपढ़, अनगढ़, अनबन, अनजान, अनदेखा, अनागत, अनमोल, अनहोनी |
| दु | कम | दुलारा, दुगुना, दुहरा, दुबला, दुपहिया |
| नि | बिना/ रहित | निडर, निहत्था, निहाल, निठल्ला, निकम्मा, निपूत, निर्दोष, निर्मल, निबंध, निपुण |
| पर | दूसरा | परदेस, परपुरुष, परस्त्री, पराधीन, परलोक, परोपकार, परवश, परहित |
| भर | पूरा | भरपूर, भरपेट, भरसक, भरमार, भरपाई |
| सु | अच्छा | सुफल, सुन्दर, सुघड़, सुडौल, सुबोध, सुलभ, सुपथ, सुजन |
| उपसर्ग | अर्थ | उदाहरण |
|---|---|---|
| अल | निश्चित | अलगरज़, अलबत्ता, अलकायदा |
| ऐन | ठीक/ पूरा | ऐनवक्त, ऐनमौका, ऐनरोज़ |
| कम | थोड़ा | कमज़ोर, कमअक्ल, कमउम्र |
| खुश | प्रसन्न | खुशमिजाज, खुशखबरी, खुशकिस्मत, खुशबु, खुशहाल, खुशदिल, खुशनुमा |
| गैर | भिन्न/ निषेध | गैरज़िम्मेदार, गैरजमानत, गैरमुनासिब, गैरसरकारी, गैरकानूनी, गैरहाज़िर |
| ना | नहीं/ अभाव | नाराज़, नालायक, नापसंद, नामुमकिन, नाजायज़, नासमझ, नादान, नाउम्मीद |
| ब | साथ | बखूबी, बतौर, बदौलत, बनाम |
| बा | साथ | बाकायदा, बाइज़्ज़त |
| बे | बिना | बेअदब, बेईमान, बेखटके, बेचारा, बेरहम, बेगुनाह, बेहोश, बेइज्जत, बेकसूर, बेदखल, बेलगाम, बेशर्म, बेनाम, बेकार |
| बद | बुरा | बदसलूकी, बदनाम, बदतमीज़, बदहज़मी |
| बिला | बिना | बिलावजह, बिलाशक, बिलाकुसूर |
| ला | बिना/रहित | लाजवाब, लानत, लाचार, लाइलाज, लापता, लापरवाह, लावारिस |
| हम | समान | हमसफ़र, हमदर्द, हमराही, हमनाम, हमराज़, हमशक्ल, हमजोली |