वाक्प्रचार :- काही शब्दसमूहांचा भाषेत वापर करताना त्यांचा नेहमीचा अर्थ न राहता, त्यांना वेगळाच अर्थ प्राप्त होतो, त्यांना वाक्प्रचार म्हणतात.
वाक्प्रचार म्हणजे विशिष्ट शब्दसमूहांचा मूळ अर्थ ( वाच्यार्थ ) न राहता रूढीने प्रचलित असणारा वेगळा अर्थबन्ध होय.
वाक्प्रचारांचा अर्थ व वाक्यांत उपयोग :- " अ " पासून सुरु होणारे वाक्प्रचार अवगत असणे - माहित असणे.
वाक्य - आदिवासी स्त्रियांना टोपली विकण्याची कला अवगत असते.
अवगत होणे - माहित होणे, कळणे, आकलन होणे.
वाक्य - चार दिवसांच्या अभ्यासाने कॉम्पुटर कसा चालवावा, याची कला राजूला अवगत झाली.
अवगत करणे - माहित करून घेणे.
वाक्य - सायलीने संस्कृत भाषा चांगलीच अवगत केली आहे.
अवहेलना करणे - अपमान करणे, अनादर करणे.
वाक्य - गुणवान माणसाची अवहेलना करू नये.
अमर होणे - चिरकाल नाव राहणे.
वाक्य - जे देशासाठी लढून मृत्यू पावले, ते वीर अमर झाले.
अहोरात्र झटणे - रात्रंदिवस कष्ट करणे.
वाक्य - मातीतून सोने पिकवण्यासाठी शेतकरी अहोरात्र झटत असतो.
अचूक वेध घेणे - न चुकता नेम साधणे.
वाक्य - नेमबाज सुकूर राजाने लक्ष्याचा अचूक वेध घेतला.
अवलंब करणे - अंगीकारणे, स्वीकारणे.
वाक्य - गुरुजींनी दिलेल्या अभ्यासाच्या वेळापत्रकाचा सईने अवलंब केला.
अजरामर होणे - कायम स्मरणात राहणे.
वाक्य - ज्या वीरांनी देशासाठी प्राणार्पण केले, ते अजरामर झाले.
अपशकुन मानणे - प्रतिकूल घडण्याचा संकेत मिळणे, वाईट शंका येणे.
वाक्य - आताच्या विज्ञाननिष्ठ जगात ' अपशकुन मानणे ' ही अंधश्रद्धा जोपासणे चुकीचे आहे.
अद्दल घडणे - शिक्षा करणे.
वाक्य - गजांआड टाकून पोलिसांनी चोरांना चांगलीच अद्दल घडवली.
अचंबा वाटणे - नवल वाटणे, आश्चर्य वाटणे.
वाक्य - चार वर्षाच्या राणीला सहजपणे संगणक चालवताना पाहून सर्वांनाच अचंबा वाटला.
अपूर्व योग येणे - दुर्मीळ योग येणे.
वाक्य - सूर्यग्रहण व चंद्रगहण एकाच दिवशी होण्याचा अपूर्व योग आला.
अमलात आणणे - कारवाई करणे.
वाक्य - माजी पंतप्रधान श्रीमती इंदिरा गांधी यांनी बँकांचे राष्ट्रीयीकरण करण्याचा निर्णय अमलात आणला.
अप्रूप वाटणे - आश्चर्य किंवा कौतुक वाटणे.
वाक्य - लहानगी स्नेहा जेव्हा मधुर गीत गाते, तेव्हा श्रोत्यांना तिचे अप्रूप वाटते.
अवाक होणे - आश्चर्यचकित होणे.
वाक्य - अचानक उमटलेले इंद्रधनुष्य पाहून पूर्वा अवाक झाली.
अभिनंदन करणे - कौतुक करणे.
वाक्य - दहावीच्या परीक्षेत पहिल्या आलेल्या समीरचे गुरुजींनी अभिनंदन केले.
अभंग असणे - एकसंध, अखंड असणे.
वाक्य - कितीही संकटे आली तरी भारतीयांची एकात्मता अभंग राहील.
अढी नसणे - मनात डंख न ठेवणे, मनात किल्मिष न ठेवणे.
वाक्य - स्पष्ट बोलणे झाल्यामुळे राजारामांच्या मनात मनोहरबद्दल कोणतीही अढी नव्हती.
अवसान गोळा करणे - धीर गोळा करणे.
वाक्य - शेवटी अवसान गोळा करून विकासने सरांसमोर आपला गुन्हा कबूल केला.
अशुभाची सावली पडणे - अमंगल घडणे, विपरीत घडणे.
वाक्य - लग्नानंतर चार महिन्यात विधवा झालेल्या राजश्रीवर जणू अशुभाची सावली पडली.
अलगद उचलणे - सावकाश उचलणे.
वाक्य - राजाने आपले पुस्तक अलगद उचलले.
असंतोष निर्माण होणे - चीड येणे, एखाद्या गोष्टीबद्दल खूप नाराजी निर्माण होणे.
वाक्य - इंग्रजी राजवटीविरोधी भारतीय लोकांमध्ये असंतोष निर्माण झाला होता.
अधीर होणे - उत्सुक होणे.
वाक्य - मामाने नवीन आणलेल्या खेळणीशी खेळण्यासाठी सुमनचे मन अधीर झाले होते.
अबाधित ठेवणे - बंधन न घालणे.
वाक्य - वडिलांच्या निधनानंतर बाळूने शेतावरच हक्क अबाधित ठेवला.
अन्नान दशा होणे - उपासमारीची पाळी येणे.
वाक्य - महापुरामुळे शेकडो खेडेगावांतील लोकांची अन्नान दशा झाली आहे.
अभिलाषा धरणे - एखाद्या गोष्टीची इच्छा बाळगणे.
वाक्य - आपल्या आवाक्यात नसलेल्या गोष्टीची अभिलाषा धरणे चांगले नाही.
अटक करणे - कैद करणे.
वाक्य - खूप प्रयासाने पोलिसांनी अखेर अट्टल चोरांना अटक केली.
अर्ध्या वचनात राहणे - आज्ञेत राहणे.
वाक्य - आजच्या काळात, स्त्रीने पुरुषाच्या अर्ध्या वचनात राहावे, ही अपेक्षा करणे चुकीचे आहे.
अभिप्राय देणे - मत देणे, प्रतिक्रिया करणे.
वाक्य - राजूने लिहिलेले पत्रलेखन चांगले आहे, असा सरांनी अभिप्राय दिला.
अर्धचंद्र मिळणे - हकालपट्टी होणे.
वाक्य - भ्रष्टाचार करणाऱ्यांना ताबडतोब अर्धचंद्र मिळाला पाहिजे.
" उ " पासून सुरु होणारे वाक्प्रचार उगम होणे - सुरुवात होणे.
वाक्य - त्र्यंबकेश्वरला गोदावरी नदीचा उगम होतो.
उधळून टाकणे - विखरून टाकणे.
वाक्य - खोडकर वासराने धान्याची रास उधळून लावली.
उत्कट प्रेम असणे - खूप गाढ प्रेम असणे.
वाक्य - माझे माझ्या देशावर उत्कट प्रेम आहे.
उरी फुटून मरणे - अतिश्रमाने मरण येणे.
वाक्य - पावसाच्या अभावी अन्न पिकवण्यासाठी शेतकरी उरी फुटून मरत आहेत.
उघड्यावर टाकणे - निराधार करणे, जबाबदारी झटकणे.
वाक्य - कर्मचाऱ्यांनी संप करून, रास्ता दुरुस्तीचे काम उघड्यावर टाकले.
उदरनिर्वाह करणे - पोट भरणे, उपजीविका करणे.
वाक्य - दिवसभर शेतावर काम करून शेतकरी आपला उदरनिर्वाह करतात.
उजळ माथ्याने फिरणे - उघडपणे वावरणे.
वाक्य - अनेक गुंड जामिनावर सुटून येतात आणि उजळ माथ्याने फिरतात.
उड्डाण करणे - झेप घेणे.
वाक्य - कामानिमित्त परदेशी जाण्याऱ्या रवीच्या विमानाने अखेर उड्डाण घेतले.
उपकार फेडणे - उतराई होणे, कृतज्ञता दाखवणे.
वाक्य - ज्यांनी आपणांस मदत केली, त्यांचे उपकार फेडावेत.
उत्तेजन देणे - प्रोत्साहन देणे.
वाक्य - अक्षयला मन लावून अभ्यास करण्यासाठी गुरुजींनी भरपूर प्रोत्साहन दिले.
उन्माद होणे - गुर्मी चढणे.
वाक्य - लॉटरीत २० लाखांचे बक्षीस मिळताच धोंडिबाच्या वागण्यात उन्माद आला.
उंबरठा ओलांडणे - मर्यादा सोडणे.
वाक्य - आईला वाटेल तसे बोलून कार्तिकने उंबरठा ओलांडला.
उंडारने - बागडणे, हुंदडणे.
वाक्य - अभ्यास सोडून गावभर उंडारने बरोबर नाही, हे आई सोम्याला समजावून सांगत होती.
" क " पासून सुरु होणारे वाक्प्रचार कणीक तिंबणे - मार देणे.
वाक्य - पोलिसांनी एका गुन्हेगाराची कणीक तिंबून गुन्ह्याची कबुली करून घेतली.
कळस होणे - चांगल्या किंवा वाईट गोष्टीचा अतिरेक होणे.
वाक्य - कोणत्याही गोष्टीचा कळस होणे, हे चांगले नव्हे.
कळीचा नारद - भांडणे लावणारा.
वाक्य - दोन घनिष्ट मित्रांमध्ये भांडण लावणाऱ्या राजूला, कळीचा नारद म्हणणे चुकीचे नव्हे.
कपाळाला आठ्या पडणे - नाराजी दिसणे.
वाक्य - रोहिणीचे प्रगतीपत्र पाहून वडिलांच्या कपाळावर आठ्या पडल्या.
कच्छपी लागणे - एखाद्याच्या नादी लागणे.
वाक्य - मूर्ख माणसाच्या कच्छपी लागू नये.
कणव येणे - दया येणे.
वाक्य - रस्त्यावर पावसात भिजणाऱ्या कुत्र्याच्या पिल्लाला पाहून राहुलला त्याच्यावर कणव आली.
कवडीही हातास न लागणे - एका पैशाचीही प्राप्ती न होणे.
वाक्य - करोनाच्या महामारीमुळे, धंदा बंद असल्या कारणाने रामूला कवडीही हातास नाही लागली.
कान देणे - लक्षपूर्वक ऐकणे
वाक्य - आजीने सांगितलेली गोष्ट मुलांनी कान देऊन ऐकली.
काळ पालटणे - रूप पालटणे.
वाक्य - परिस्तिथी बदलली की आपली माणसे सुद्धा काळ पलटतात.
कालवा करणे - गोंधळ करणे.
वाक्य - लग्नात इंदूचा हार चोरी झाल्याचे कळताच तिने कालवा सुरु केला.
कानाडोळा करणे - लक्ष न देणे.
वाक्य - आईकडे मी भावाची तक्रार करत होतो, पण आईने माझ्याकडे कानाडोळा केला.
कासावीस होणे - व्याकूळ होणे.
वाक्य - उन्हात फिरून तहानेने समीरचा जीव कासावीस झाला.
कानउघडणी करणे - चुकीची जाणीव कडक शब्दात करून देणे.
वाक्य - रोज गृहपाट न करण्याच्या राजूच्या सवयीमुळे सरांनी त्याची चांगलीच कानउघडणी केली.
कोप-यापासून हात जोडणे - संबंध न यावा अशी इच्छा करणे.
वाक्य - रामदासाचे शेजाऱ्याशी भांडण झाल्यामुळे, त्याने शेजाऱ्यांना कोपऱ्यापासून हात जोडले.
कौतुक करणे - तारीफ करणे.
वाक्य - परीक्षेत प्रथम अंक मिळवल्यामुळे सर्वजण अमितचे कौतुक करत आहेत.
कंठ दाटून येणे - गहिवरून येणे, दुःखाचा आवेग येणे.
वाक्य - स्वर्गवासी झालेल्या बाबांची आठवण येताच रेणूचा कंठ दाटून आला.
कंबर कसणे (कंबर बांधणे) - हिंमत दाखविणे, तयार होणे.
वाक्य - नोकरी सोडून नवीन उद्योग सुरु करण्यासाठी रतीने कंबर कसली.
" ख " पासून सुरु होणारे वाक्प्रचार खल करणे - चर्चा करणे.
वाक्य - पाण्याच्या अपुऱ्या पुरवठ्याबद्दल पंचायत समितीमधील सदस्य गंभीर खल करत आहेत.
खडे फोडणे - दोष देणे.
वाक्य - रजतकडून अंगठी हरवल्यामुळे सर्वजण त्याच्यावर खडी फोडत आहेत.
खपणे - कष्ट करणे.
वाक्य - चांगले पीक काढण्यासाठी शेतकरी दिवसभर शेतात खपतात.
खसखस पिकणे - मोठयाने हसणे.
वाक्य - सरांनी चुटकुला सांगताच सर्व विद्यार्थ्यांमध्ये खसखस पिकली.
खळखळ करणे - नाखुशीने सतत नकार देणे, टाळाटाळ करणे.
वाक्य - ताटात कारल्याची भाजी वाढली की, रमा आईपाशी खळखळ करते.
खनपटीला बसने - पिच्छा पुरवणे.
वाक्य - आईने दिलेला अभ्यास पूर्ण करण्याचे अनूने खनपटीला बसवले.
खडकातून पाणी काढणे - अशक्य गोष्ट साध्य करणे.
वाक्य - नापीक जमिनीत लागवड करून माधवने जणू खडकातून पाणी काढले.
खडानखडा माहिती असणे - बारीकसारीक माहिती असणे.
वाक्य - आमच्या मुख्याध्यापकांना शाळेच्या कामाची खडानखडा माहिती आहे.
खाली मान घालणे - शरम वाटणे.
वाक्य - चूक समजल्यामुळे रेणूने खाली मान घातली.
खिळून राहणे - जागच्या जागी स्थिर होणे.
वाक्य - समोर साप पाहताच अजय खिळून राहिला.
खुशीत मान डोलवणे - आनंदाने होकार देणे.
वाक्य - खेळणे हवे का, असे विचारताच छोटयाश्या राहुलने खुशीत मान डोलावली.
खुसपट निघणे - काहीतरी दोष निघणे.
वाक्य - परेशने कोणताही व्यवसाय सुरु केला, तरी त्यात काही ना काही खुसपट निघतच होती.
खुशामत करणे - स्तुती करणे.
वाक्य - मित्रांसोबत सहलीस जाण्याची परवानगी मिळावी, म्हणून रवी आईची खुशामत करत होता.
खूणगाठ बांधणे - निश्चय करणे.
वाक्य - न चुकता, रोज कसरत करण्याची सोहमने मनाशी खूणगाठ बांधली.
खेद वाटणे - वाईट वाटणे.
वाक्य - आईने सांगितलेले काम करण्याचे विसरल्यामुळे, जीवनला खेद वाटला.
खेटून उभे राहणे - जवळ बिलगून उभे राहणे.
वाक्य - लहानगी सारिका आपल्या आईला अगदी खेटून उभी होती.
खोडा घालणे - संकट निर्माण करणे, विघ्न आणणे.
वाक्य - गावात येणाऱ्या चांगल्या प्रकल्पाला काही माणसांनी खोडा घातला.
खोडी उलटणे - आपण केलेली खोडी अंगाशी येणे.
वाक्य - समीर धीरजची मस्करी करायला गेला, पण त्याची त्याच्यावरच खोडी उलटली.
खोऱ्याने पैसा ओढणे - खूप पैसा मिळवणे.
वाक्य - दिवसरात्र अभ्यास करून डॉक्टर झालेला चिन्मय आज खोऱ्याने पैसा ओढत आहे.
ख्याती मिळवणे - प्रसिद्ध होणे, नाम कमावणे.
वाक्य - मदर तेरेसा यांनी गरिबांची सेवा करून ख्याती मिळवली.
खंत करणे - काळजी करणे, चिंता करणे.
वाक्य - बाहेरगावी शिकायला गेलेल्या समीरची आई खंत करते.
खंड न पडणे - एखादे कार्य करताना मध्ये न थांबणे.
वाक्य - नित्यनियमाने देवपूजा करण्यात आईचा कधीही खंड पडला नाही.
खंत न करणे - काळजी न करणे.
वाक्य - खूप संकटे वाटयाला आली, तरी किशोररावांनी कधी खंत बाळगली नाही.
खांदे पडणे - निराश होणे, दीनवाणे होणे.
वाक्य - अपेक्षित गुण न मिळाल्यामुळे वंदनाचे खांदे पडले.